Duke iu rikthyer temës së kapitullit, përkatësisht asaj të kushteve ekonomike dhe sociale në të cilat komuniteti Arbëreshe “u ndal me kalimin e kohës”, nëse fjalët e etnomuzikologut Diego Carpitella mund të duken (padrejtësisht) përshtypje negative të një intelektuali qytetar, i cili jeton në kryeqytet dhe ndeshet me mjerimin e periferive të jugut vetëm herë pas here, mbase është e mjaftueshme të lexosh fragmente të përshkrimit që studiuesi sicialian Damiano Bua trajton për komunitetin e S. Cosmo Albanese (Strighar), në librin “Il sindaco compagno”, (Shoku Kryetar i Bashkisë), mbi jetën e tij si organizator sindikal dhe politikan në vitet 1950 dhe si Nënkryetar i Bashkisë dhe Kryetar i Bashkisë në dekadat në vijim.
“Jeta familjare zhvillohej tërësisht në një dhomë; mbase shtatë apo tetë vetë, sepse në ato vite familjet nuk ishin si sot me tre, maksimalisht katër anëtarë. Dhe, prandaj, imagjinoni pak se si një familje prej shtatë ose nëntë vetësh mund të jetojë në një dhomë: atje gatuanin dhe hanin; atje ata bënin nevojat trupore dhe aty flinin. Ata bënë gjithçka atje dhe gjithashtu dashurinë midis prindërve. Një kata strofë më e keqe se kjo nuk mund të përshkruhet. Ajo situatë zgjati me vite”.
“Kushtet higjenike ishin kata strofike. Në San Cosmo [Strigari] nuk kishte asgjë; asgjë fare. Për më tepër, situata në vendin tim pasqyroi kushtet e përgjithshme të Kalabrisë; shumë periferi, shumë komunitete të vogla ishin plotësisht të pastruara nga higjiena primare. Komunitetet tona, popullatat tona nuk kishin ujësjellës dhe kanalizime. Ne nuk flasim për pastruesit. Në ato vite, ata që zotëronin një tokë mjaft të madhe prapa shtëpisë së tyre dhe vetëm zotërinj të caktuar kishin këtë mundësi, ndërtuan një rrjet, mbase tuba prej tullash ose pllakash, për t’u shkarkuar në puse. Në këtë mënyrë ata u pajisën me tualet dhe banjo. Por në San Cosmo [Strigari] kishte shumë pak ng ata që i kishin këto mundësi dhe që mund të llogaritnin në gishtat e njërës dorë.
Këta pak të privilegjuar kishin mundësi të tjera ekonomike, sepse duke qenë familje pronarësh ata kishin stafin përgjegjës për transportimin e ujit që merrej nga burimet publike jashtë qytetit. Nuk kishte as një lavazh komunal dhe gratë, nënat apo gratë tona, por edhe motrat tona, për të larë rrobat shkuan në një lumë, ku ndonjëherë gjenin gra të tjera dhe prisnin radhën e tyre për të larë rrobat. Vetëm familjet pronarë të tokave kishin rrugën e mushkave që transportonin ujin dhe për këtë arsye mund të kishin një banjë në shtëpi, por vetëm ata që kishin tokën për të bërë një pus të ngordhur, ndërsa masa e qytetarëve, për fat të keq duhet të themi, kishte tenxhere dhomë për nevojat trupore dhe më pas, ose herët në mëngjes ose vonë në mbrëmje, ata shkuan t’i shkarkonin pas shtëpive, jo shumë larg fshatit, në rrudha.
Dhe kështu ne jetuam të rrethuar nga bajgë. Familjarët e atyre që zotëronin gomarin, ose kafshët e tjera të paketimit dhe, për këtë arsye, një stallë për strehën e bishës, në atë rast mund të përdornin stallen për të shkuar për të bërë nevojat e tyre trupore. Ata që nuk kishin pronë dhe kishin vetëm një shtëpi me qira, dhe shumica e tyre ishin të tillë, duhej të adaptoheshin. Sa i përket situatës së kanalizimeve, vetëm në fund të viteve 1960 arritëm të bënim ndërhyrjen e parë. Në atë kohë Cassa per il Mezzogiorno kishte krijuar, këtu në zonën Jon, unë besoj se vendi ishte Cassano Ionio një lloj entiteti ekonomik i quajtur Cise, Konsorciumi Jon i zhvillimit ekonomik, me të cilin ne menjëherë kontaktuam dhe që ndërhyri për të ndërtuar një copë kanalizimi. Ky ishte sistemi i parë i kanalizimeve në një lagje, i cili u derdh në një përroskë jo shumë larg qytetit, por që sidoqoftë, bëri të mundur që çdo shtëpi të kishte banjën e parë “.
“Furnizimi me ujë i familjeve, sidoqoftë, ishte problemi i vërtetë. Thjesht mendoni se në burime “më tha” kishte radhë të gjata dhe duheshin orë e orë të tëra për të nxjerrë një shtambë me ujë. Ndërsa pronarët e tokave dhe familjet e pasura mbanin një person të përdorur ekskluzivisht për shërbimin e transportit ujor. Një person përgjegjës vetëm për furnizimin me ujë. Kjo ishte një situatë tragjike. Ishte në vitet 1950 që rrjeti i parë i ujit u ndërtua në San Cosmo [Strigari]. Kini kujdes, megjithatë, uji nuk u shpërndahej në shtëpitë e qytetit, por ishte thjesht një burim publik i vendosur në fillim të qytetit. Vetëm në fund të asaj dekade, le të themi në fillim të viteve 1960, u ndërtua rrjeti i parë i vërtetë i ujit, por nuk kishte ujë të mjaftueshëm për të gjithë. Kështu që ishte e nevojshme të racionalizohej shpërndarja e ujit që iu besua Fontanino, një kontraktor i Komunës i cili duhej të siguronte për këtë. Çdo ditë Fontanino udhëtonte nëpër qytet për të mbyllur një linjë dhe për të hapur një tjetër dhe, kështu, të garantonte furnizimin me ujë të të gjithë qytetit. Dy orë në një zonë, dy orë në një zonë tjetër, dy orë në një zonë tjetër, e kështu me radhë derisa të përfundojë turneu. Dhe ky sistem, për fat të keq, ndodhi përgjatë viteve shtatëdhjetë. Vetëm në vitet tetëdhjetë problemi u zgjidh përfundimisht me shpimin e puseve në rrjedhën e sipërme të qytetit, përgjatë rrjetit të ujit dhe të cilat ishin të lidhura me ujësjellësin komunal. ”
“Jeta e qytetit dhe ekonomia e tij ndryshuan rrënjësisht me modernizimin e rrjetit rrugor, kur në sajë të “Cassa per il Mezzogiorno” ishte e mundur që administratorët lokalë të vazhdonin me ndërtimin e rrjetit të rrugëve ndër-vendore që shërbenin për të lehtësuar punën e lodhshme që bëhej duke udhëtuar gjurmët e mushkës. Që atëherë gomerët janë zhdukur, gratë që mbanin ullinj në shpinë janë zhdukur dhe gjithcka u zevendesua nga traktorët, kamionët, makinat dhe gjithçka tjetër me motor.”
Përfundim
Si përfundim, numrat e ftohtë të Vjetarit Statistikor ofrojnë një paraqitje të shkurtër të varfërisë ekstreme dhe nënzhvillimit të përgjithshëm të komunave të Kalabrisë të banuara nga popullata shqipfolëse. Fjalët e Paolo Cinanni, Diego Carpitella dhe Damiano Bua, edhe nëse me nuanca të ndryshme, konfirmojnë gjendjen e varfërisë në të cilën Arbëreshët u detyruan të jetonin përballë proceseve të ndryshimeve epokale që kishin lindur në ato vite të rindërtimit dhe riorganizimit të pasluftës të shtetit italian dhe ekonomisë.
Në njëzet vjet, shoqëria italiane do të kalojë nga shoqëria bujqësore-rurale në modelin industrial, me pasojë përmbysjen e kulturave të lashta fshatare dhe agrare që do të duhet të pranojnë modelet e reja të shoqërisë të imponuara nga ekonomia e re botërore dhe nga reformat e shtetit italian, në veçanti ajo e edukimi, rajonalizmi, përhapja e automobilit si një mjet për lidhje të shpejtë, prania e radios dhe televizionit në shtëpi.
Arbëria e re lindi brenda këtij realiteti, ndërsa pak fat që njohin histori dhe letërsi italo-shqiptare dhe, në veçanti, kanë aftësinë të shkruajnë dhe lexojnë në shqip, kthehen prapa, duke hedhur poshtë të renë që po përparon me shumicë dërrmuese. Ata mendojnë për një të kaluar të heronjve, për njerëz të mendimit të lartë dhe të pronarëve të tokave.
Fatkeqësisht, ajo lindi pa shkrim e këndim në gjuhën e folur për shekuj, kështu që pikërisht në këto vite trashëgimia e pamasë e kulturës gojore që i kishte bërë italo-shqiptarët fëmijë të një kombi mikro shqiptar brenda territorit të Mbretërisë së Napolit fillon të shuhet, para, dhe më pas të shtetit modern italian./Diaspora Shqiptare
